Etos rycerski jest to zespół wartości, powszechnie przyjętych i akceptowanych przez uczestników kultury rycerskiej. Stanowił zbiór norm, które ustalały się przez wieki i wyznaczały wzorzec osobowy idealnego rycerza oraz kształtowały wzory zachowań przyjętych w społeczności rycerskiej. Etos w dużym stopniu wpływał też na tożsamość klasową rycerstwa, określał jego ogólny styl życia.

Etos rycerski został stworzony by wskazać sposób postępowania rycerza. Był on potrzebny po to, by odróżnić członków klasy rycerskiej od chłopów i mieszczaństwa. Życie według tego kodeksu uszlachetniało i było wyrazem hołdu wartościom na ogół obcym niższym klasom społecznym. Lecz nie była to jedyna przyczyna. Odnaleźć możemy też bardziej prozaiczne powody. Etos gwarantował lojalność wobec suwerena. Rycerz który złożył obietnice obrony danego terytorium był zobowiązany kodeksem do dochowania jej bez względu na okoliczności. Ale wróćmy do początków etosu. Wywodzi się on jeszcze ze starożytnej Grecji. Początkowo był on brutalny i hołdujący wartościom takim jak siła fizyczna, duma czy odwaga. Dopiero później zaczął on ewoluować. Kolosalny wpływ miał kościół katolicki. Uszlachetnił on etos wprowadzając do niego wartości typowo chrześcijańskie takie jak: miłość do Boga, współwyznawców, walka w obronie wiary oraz pośrednio etykę walki.

Jak wszyscy wiemy społeczeństwo średniowieczne cechowało się podziałem społeczeństwa wg tak zwanej drabiny feudalnej. Tworzyła ona sieć zależności hierarchicznych przypominających piramidę. Przez wieki zapewniała ona stabilność społeczną i gospodarczą i była powszechnie przyjętą normą. Najniższa warstwą było chłopstwo- najliczniejsze i jednocześnie posiadające najmniej praw. Następnie mieszczaństwo potem duchowieństwo i rycerstwo. Na samym szycie znajdował się król. Taki system, mimo, że nie sprawiedliwy sprawiał, że relacje między klasowe były jasne dla wszystkich. Etos zapewniał elitarność grupy rycerskiej i plasował ją bardzo wysoko w hierarchii społecznej.

To tyle tytułem wstępu.

Zbyszko z Bogdańca będzie pierwszą omawianą przeze mnie postacią. Zgodnie ze średniowiecznymi prawidłami pisania o tego typu bohaterach miał on „siłę Herkulesa” już od małego. Sienkiewicz napisał, że w wieku lat dwunastu potrafił wyciskać żywicę z drzew ściskając je. Przez większą część powieści pozostaje podrostkiem. Jest jeszcze niecierpliwy, rwie się do walki przy każdej okazji i jest dość drażliwy. W stricte średniowiecznym etosie rycerskim takie zachowania są jednak dopuszczalne. Można go porównać do Juranda ze Spychowa opisywanego jako „Jedyny zdolny dorównać Zawiszy”. Jak bardzo silny był pan na Spychowie wiemy choćby po masakrze jakiej dokonał w Zamku <nazwa>. Wpadł w prawdziwy szał gdy go oszukano co pozwala nam twierdzić, że podobnie jak Zbyszko nie potrafił kontrolować swoich emocji. Jednak w dalszej części utworu obydwaj przechodzą wewnętrzną przemianę, postępującą wraz z przemianą zewnętrzna. Zbyszko dorasta, staje się bardziej opanowany, stateczny i rozsądny. Nikt nie musi go już ratować. Można powiedzieć, że Danusia spełniła swoje zadanie, a potem odeszła by dać pole Jagience. Jurand zaś po straszliwym okaleczeniu przez Krzyżaków z prawego rycerza przemienia się w coś na kształt świętego, czy ascety. Oszczędza jedynego pozostałego z czwórki Krzyżaków, którzy to uprowadzili jego jedyna córkę, jego oczko w głowie. Zadaje kłam ich twierdzeniu, że Polska ochrzciła się tylko z wierzchu. Zbyszko nie osiągnął takiego stadium miłości chrześcijańskiej. Zachował się można by rzec, stereotypowo. Dopełnił ślubów, zemścił się. Jego krwawa pomsta wydaję się jednak całkowicie słuszna. Danusia była jego pierwszą miłością. Wszyscy, którzy polegli z jego ręki zasługiwali na śmierć. Zgadza się to ze zdaniem: „Zabijając złoczyńcę, nie postępuje się jak zabójca, ale, że tak powiem, jak złobójca” napisanym przez św. Bernarda i będącym jedną z głównych tez teoretycznego zarysu wartości rycerskich. To hasło doprowadziło też do zwiększonej ilości sądów wymierzanych od ręki przez rycerzy, często za pomocą sądu bożego. Zbyszko sam przecież udowodnił w ten sposób swoją rację w walce z Rotgierem. To były klasyczne przykłady średniowiecznego etosu rycerskiego. Teraz przejdę do mniej oczywistych.

Don Kichote był członkiem klasy szlacheckiej. Posiadał majątek ziemski. Jego pasją były jednak księgi rycerskie. Uległ tak dalece zapomnieniu czytając je, że zatracił poczucie rzeczywistości. Na wszystkie codzienne zdarzenia patrzył przez pryzmat przeczytanych lektur. Kupców brał za zbójów, których hultajstwo należy ukrócić, wiatraki za straszliwych olbrzymów etc. etc. Wyobrażał sobie, że jest średniowiecznym rycerzem, który poszukuje sławy dla swojego imienia w dokonywaniu szlachetnych czynów. Gdyby rzeczywiście urodził się parę wieków wcześniej może i by go doceniono. Pod warunkiem, że postępowałby bardziej racjonalnie i nie był tak naiwny. W gruncie rzeczy żaden jego uczynek nie przyniósł nikomu niczego dobrego- wyrządzał szkody samemu sobie i innym. W szczególności swojemu giermkowi- Sanczo Pansie, który to naiwnością przewyższał nawet jego. Jednak liczą się chęci. Bohater bądź co bądź starał się być szlachetny i honorowy co wpisuje go w etos średniowiecznego rycerza. Przyczyną jego szaleństwa był prawdopodobnie brak wytchnienia podczas czytania wzmiankowanych powieści rycerskich. Nie jadł on i nie spał w szale czytania, co jak podkreśla narrator doprowadziło do tego, że „Mózg mu wysechł”. Ten sam narrator śmieje się z niego przy każdym jego posunięciu, wręcz piętnuje jego głupotę. Można dostrzec jednak, że mimo rozbawienia jego uczynkami jest mu przychylny. Zależy mu jakby na jego dobru. Zupełnie jakbyśmy mieli do czynienia z uczniem i wychowawcą.

Trzecia postacią, którą wybrałem jest wiedźmin Geralt, postać stworzona przez wybitnego przedstawiciela polskiego fantasy Andrzeja Sapkowskiego. Dlaczego wg mnie postać ta pasuje do omawianego przeze mnie tematu? Po pierwsze królowa Meve pasowała go na rycerza. Spełnia elementarny wymóg aby dostąpić zaszczytu zaliczania się w poczet rycerstwa.. Pracą wiedźmina było bronienie ludności przed potworami. Czyż nie tym zajmował się ideał rycerza- Święty Jerzy, gdy walczył ze smokami? To, że pobierał za to pieniądze nie umniejsza jego zasług. Zwykli rycerze dostawali w końcu za to ziemię. Błędni rycerze z Toussaint otrzymywali comiesięczna pensję. Nie deprecjonuje ich to jednak w najmniejszym stopniu, co tyczy się także i Geralta. Wiedźmin zawsze w swoim postępowaniu stoi na straży moralności, przeciwdziała wszelkiemu złu, które staje na jego drodze. Jest to zachowanie jak najbardziej odpowiadające średniowiecznemu kodeksowi rycerskiemu. Ludność z powodu swojej niewiedzy i zabobonności często boi się go, gdyż nie jest on zwyczajnym człowiekiem. Ci sami ludzie zabijają w tym świecie tysiące istot tylko dlatego, że różnią się one od rasy ludzkiej. Duny, czy jak kto woli Emhyr var Emreis użył sformułowania: Chronisz nas przed złem, które jest w nas samych. Rzeczywiście Geralt zdaje się mieć dobry wpływ na wszystkich swoich kompanów. Co także jest cechą rycerza żyjącego zgodnie z etosem. Można także stwierdzić, że ten zabójca potworów, rzucony w specyficzny świat fantasy wnosi weń nasze problemy i nasz punkt widzenia. Czytelnik może odnieść wrażenie, że posiada on zbyt wiele godności by włóczyć się po smrodliwych karczmach i piaszczystych gościńcach.. Można by wręcz postawić tezę, że Geralt został powołany przez autora do przeżywania przygód, pokonywania zła i wygłaszania mądrych morałów.

Reasumując, można powiedzieć, że wielu autorów różnie podchodziło do tematu realizacji etosu rycerskiego. W mojej prezentacji mieliśmy do czynienia z klasycznym rycerzem średniowiecznym, jego karykaturą oraz uwspółcześnionym bohaterem żyjącym w świecie fantasy. Henryk Sienkiewicz przedstawił dzielnych i honorowych rycerzy polskich aby dodać otuchy uciemiężonym rodakom. Miguel de Cervantes Saavedra tworzył stosunkowo niedługo po zmierzchu rycerstwa , więc w jego czasach naturalnym zjawiskiem było wyśmiewanie starych, skostniałych wzorców osobowych. Andrzej Sapkowski jako twórca współczesny miesza klasyczna formę rycerza z nowatorskim podejściem do tematu. Z jednej strony kreuje rycerza jakich wielu w powieściach fantasy: prawego, dzielnego walczącego z potworami. Z drugiej jednak jego bohater jest wyklętym ze społeczeństwa samotnikiem nie będącym do końca nawet człowiekiem, który wytworzył własny system moralny. Wniosek jest prosty: realizowanie tematu etosu rycerskiego jest zależne od epoki i sytuacji społeczne w której tworzy autor.