cz.I
Witam wszystkich

Ostatnio wpadła mi w ręce książka pana Zbigniewa Góralskiego pt. "Urzedy i godnosci w dawnej Polsce". Chciałbym przedstawic ten aspekt naszej historii, uważam, że warto. Zapewnie najbardziej przyda się to graczom w Dzikie Pola i nie tylklo? W podręczniku przedstawiono tylko hierarchię urzedów ziemskich wyliczając ją z góry do dołu. Ja chciałbym je dodatkowo opisac (po krótce) historię urzedu lub godności, historia, co należało do jej powinności. Chciałbym również przedstawic to zagadnienie w szerszym zakresie, nie tylko urzedów ziemskich, ale i innych np. senatorskie, dworskie.

Nie przedłuzając,a jak to zwykle bywa zacznę od początku.

1. Urzędy senatorskie (Senat)

W Skład senatu Dawnej Rzeczpospolitej wchodzili: biskupi, wojewodowie, kasztelani i urzednicy centralni. Obowiązywała w nim ścisła hierarchia. Prócz hierarchi ważności urzedów była jeszcze i druga - starszeństwa diecezji, województw i ziem.
W ten sposób skład senatu ustalił sie za panowania Zygmunta starego, a doprecyzowano w 1569r. Pierwsze miejsce wśród dostojników świeckich zajmował kasztelan krakowski ( dlaczego? aby zrównoważyc zbyt mocną pozycje wojewody krakowskiego, a wywodzi sie to jeszcze z rozbicia dzielnicowego). Dopiero po nim szli wojewodowie, równi im kasztelan wileński i trocki, starosta żmudzki, nastepnie urzednicy centralni oraz reszta kasztelanów (niższe miejsce urzędników centralnych, najważniejszych przecież w państwie, wynikało stąd, że weszli oni do senatu, gdy on już istniał i miał ustalony skład. W 1768r. zmieniono kolejnośc: kasztelanowie spadli na sam koniec, a 'ministrowie' weszli przed nich, zajmując miejsce po biskupach i wojewodach).


Prymas - był nim zawsze arcybiskup gnieźnieński, stał na szyczycie hierarchii godności. Formalnie instytucja prymasa powstała na pocz. XV w. choc nazwa znana była wcześniej. Gdy w 1412 r. utworzono arcybiskupstwo lwowskie powstały obawy, że może zostac naruszona zwartośc hierarchiczna polskiego kościoła i zwierzchnia w nim rola arcybiskupa gnieźnieńskiego, uświecona historią i tradycją. Potwierdzenie tej zwierzchnosci z formalnym tytułem prymasa uzyskał arcybiskup Mikołaj Trąba w !417 r.od odbywającego sie właśnie soboru w Konstancji. Od 1515 r. prymasi posiadali także tytuł honorowy legata papieskiego (legatus natus), a w 1749 r. otrzymali prawo noszenia stroju kardynalskiego. Przywileje te i tytuły posiadają i dziś.

Od roku 1572 (pierwsze bezkrólewie) prynas, jako przewodniczący senatu uzyskał oficjalnie stanowisko miedzykróla - 'interrexa', głowy państwa na czas, gdy tron pozostawał bez swijego właściciela. Reprezentował kraj na zewnątrz, kierował jego administracją i przygotowywał elekcję nowego władcy. było to zresztą potwierdzenie od dawna istniejącej tradycji. Już Władysław Jadiełło zwał go "vicarius Regui generalis' (grnrealny zastępca królewski). Teraz tradycja , wola większosci katolickiej w sejmie - a jesteśmy w okresie kontrreformacji- stała się prawem. Przeciw włady politycznej prymasa wystąpili działacze stronnictwa egzekucyjnego, a także innowiery. Twierdzili oni ,że prymas przywłaszczył sobie stanowisko, agodnośc te powinien piastowac marszałek wielki koronny lub marszałek koła rycerskiego.

Przygotowujac elekcję, prymas zwoływał sejmiki i sejmy. Po wyborze króla ogłaszając to zebranym dokonywał formalnej nominacji elekta. posiadał prawo, wywodzące się ze średniowieczapotwierdzone przywilejem Kazimierza jagiellończyka z 1451 r., koronacji króla i każdorazowo królowej, choc w czasie jego nieobecności mógł tego dokonac każdy biskup.
Wrazie końieczności mógł decydowac o wojniejak i również rozdawac urzędy, choc była to prerogatywa wyłącznie królewska.

Z racji swego stanowiskaprymas zajmował drugie miejsce w panstwie po królu. Musieli mu ustępowac pierwszeństwa wszyscy, nawey książęta krwi i nuncjusz papieski. Prymas kierował sumieniem panującego, jako duszpasterz i 'proboszcz' rodziny królewskiej, był też sedzią jego poczynań politycznych. Jako przewodniczący senatu mógł praktycznie dysponowac instancjami ustawodawczymi. Miał prawo zwoływac sejm, gdyby król nie uczynił tego w ystawowym terminie, mógł zgromadzic senat na prywatne narady także w nieobecności króla. on decydował o wprowadzeniu w życie artykułu de non prasetanda obedientia, określającego wypowiedzenie przez naród posłuszeństwa władcy.

Konstytucja 3maja wprowadziła prymasa do Straży Praw (Rady Ministrów). Należy dodac, że było mu podporządkowane także szkolnictwo początkowo kościelne, a od 1773 r. już i świeckie, od 1776 r. przewodniczący Komisji Edukacji Narodowej.

Był więc suwerenem w państwie. Miał prawo bicia i emitowania własnej monety. Utrzymywał tez własny dwór równy królewskiemu, z urzędnikami jak u panującego. Urzedy obsadzała z regóły wysoko postawiona szlachta. jego marszałkiem naddwornym zawsze bywał senator, przeważnie kasztelan.Marszałek ten od 1764 r. był nieformalnie zaliczany do urzędników państwowych, a razie nie obecności marszałków (koronnego i nadwornego) mógł ich zastąpic - niósł wtedy laskę przed królem. Warto wspomniec także krucyfera, sługę noszącego krzyz przed prymasem. Spełniał bowiem czasem na posiedzeniach sejmu role zupełnie nieprzystojną: kręcąc w sposóbumuwiony krzyzem, dawał wskazówki posłom i senatorom jak mają głosowac z wola prymasa.

Pierwszym zastępca prymasa był zwyczajowo biskup kujawski, rezydujący we Włocławku, drugim biskup poznański - od jego diecezji należała Warszawa, od 1596 r. stolica państwa.


herb prymasa

Zabrawszy sie do pisania okazało się, że lepiej będzie podzielic ten temat na kilka mniejszych części. Poprostu nie chciałem , aby post ten ciągną sie w nieskończonośc. Postanowiłem wiec, iż będę co jakiś czs dodawał opis kolejnych urzedów, co myśle, że wpłynie dodatnio na ten artykuł.

cz.II

Wojewodowie - (łac. palatinus) to druga grupa senatorów . Równi im byli kasztelanowie wileński i tracki oraz starosta żmudzki.
Urząd wojewody należy do najstarszych w Polsce. Wielu kronikarzy podaje , że istniał on już przed panowaniem pierwszych piastów. W śrdniowieczu zarządzał dworem panującego i był jego prawą ręką. Ścigał z urzędu przestepców, pomagał w sprawowaniu wymiaru sprawiedliwości i załatwiał zlecone sprawy. Drugim zadaniem wojewody byłodowodzenie wojskiemw zastępstwie panującego. Za pierwszych piastów był najwyższym urzędnikiem państwowym.

W XIII w. wojewodowie coraz bardziejzaczeli sie wyzawlac spod władzy księcia, stając się urzędnikami nie jego, a ziemi lub księstwa, przewodzac możnowładztwu.
Przy zjednoczeniu polski z rozbicia dzielnicowegowojewodowie działali jako zwierzchnicyziem i w tym charakterze zostali utrzymani, choc większośc dotychczasowych kompetencji utracili na rzecz starosty - nowego urzednika terytorialnego powstałego na przełonie XIII i XIV w.

Urzędu jednak nie zniesiono, więcej, w połowie XIV w. weszli do powstałej wtedy Rady Królewskiej, a po jej przekształceniu w ponad 100 lat później w senat, także i do niego. Ziemie, które posiadały wojewodów zaczeto zwac województwami, a jednostki administracyjne , gdzie ich nie było, pozostały przy nazwie "ziemia".

Na Rusi Halickiej wojewodów wprowadzono w 1360 r., gdzie wcześniej istnieli 'wojewodowie ' ruscy będący urzędnikami niższej rangi, nowi wojewodowie nie otrzymali takiej pozycji jak w Koronie. Właściwą władzę terenowa otrzymali starostowie, wojewodowie stali sie ich podwładnymi.

Inaczej wyglądało to na Litwie. Za wzorem polskim wprowadzono tu ich w 1413 r. po uni w Horodle. Mieli oni zastąpic istniejących zarzadców poszczególnych ziem, odpowiadającym polskim starostom. By nie dzielic kompetencji, godnośc wojewody pozostawała na Litwie aż do 1566 r. złączona z urzędem starosty. Zaniechano tego w województwach tworzonych po tym roku. Tak wię na litwie panowała różnorodnośc: niektóre jednostki administracyjneposiadały wojewów, inne tylko starostów.

Wieksze kompetencje niż w Koronie mieli wojewodowie w Prusach królewskich, wprowadzeni tu po wojnie trzynastoletniej. Czuwali nad sadownictwem, egzekwowali wyroki sądowe, karali grzywnami, mogli orzekac karę śmierci. Piastowali też funkcje policyjne oraz dbałośc o porządek i spokój publiczny. Starostowie odgrywali tu rolę drugorzedowa.

Tak urząd wojewody zaczał funkcjonowac w czasach nowożytnych, a cześciowo i na Litwie, jako niby zwierzchnikwojewództwai jego administracji, ale z władzą niemal iluzoryczną. Jego funkcje wojskowe zostały ograniczone do doprowadzeniaoddziałów w czasie pospolitego ruszeniaz województwa do punktuzbornego bez żadnych innych obowiazków wojskowych. Z uprawnień administracyjnych pozostało mu przewodzenie na sejmikachziemskich, co rychło utracił oraz zwoływanie i prezydowanie na sejmikach elekcyjnych.

Wojewoda sprawował także nadzór nad miastami, choc równiez była to raczej funkcja honorowa formalnie dokonywał tego starosta, nie mniej w niektórych miał prawo powoływania rajców (np. Kraków do 1677 r. ). Ustanawiał także i kontrolował przez podwładnego sobie podwojewodziego ceny, wagi i miary. Władza sądownicza została ograniczona do uczestnictwa w tzw. sądach wiecowych, będącymi instancją odwoławczą od sądów grodzkich i ziemskich, a zanikły po ustanowieniu Trybunału. Wojewoda nadzorował również (w Małopolsce) sądy ziemskie oraz posiadał juryzdykcję nad Żydami, ograniczoną w 1539 r. tylko do miast królewskich. Juryzdykcję to sprawował po przez sad wojewodziński w składzie: podwojewodzi, sędzia i pisarz, sam wojewoda był instytucją odwoławczą. Rozpatrywali równiez sprawy woźnych sądowych oraz orzekali w kwestiach dotyczących wag i miar.

Wojewodowie: Krakowski, poznański,wileński, sandomierski, kaliski i trocki oraz kasztelan krakowskibyli specjalnie wyróżnieni - mieli bowiempowierzone klucze do skarbca koronnego na wawelu.
Wojedodów mianował król, a od 1775 r. Rada Nieustająca. Jedynie wojewodowie połocki i wileński pochodzili z wyboru obywateli. Mósieli byc jednak zatwierdzeni przez króla.

Wojewodówobowiązywało prawo o incompatibiliach. Konstytucja z 1565 r. zakazywała tego urzędu z 'ministerstwami', godnością przełożonegoinnego województwa lub starostwem grodowymna swoim terenie. Nie obowiązywało to na Litwie i w Prusach. wyjątek uczynionon dla wojewody krakowskiego i bracławickiego. Mogli oni byc jednocześnie starostami w obrębie swoich juryzdykcji, lecz nie mógł byc kasztelanem. Kasztelan, który awansował musiał natychmiast złożyc swój urząd. To samo dotyczyło i wojewodów mianowanych 'ministrami'.


I Rzeczpospolita i podział administracyjny na województwa




... a tu na prowincje

Wojewodowie:

bełscy • bracławscy • brzeskokujawscy • brzeskolitewscy • chełmińscy • czernihowscy • dorpaccy • gnieźnieńscy • inflanccy • inowrocławscy • kaliscy • kijowscy • krakowscy • lubelscy • łęczyccy • malborscy • mazowieccy • mińscy • mścisławscy • nowogródzcy • parnawscy • płoccy • podlascy • podolscy • połoccy • pomorscy • poznańscy • rawscy • ruscy • sandomierscy • sieradzcy • smoleńscy • troccy • wendeńscy • wileńscy • witebscy • wołyńscy

Cz.III

Kasztelanowie (łac. castellani) - to kolejna grupa wśród senatorów. Niżsi rangą od wojewodów ( za wyjątkiem krakowskiego), byli czasem traktowani jako ich zastępcy w terenie.

Urząd kasztelanski wywodzi się z czasów pierwszych Piastów, gdyośrodkami władzy terenowej były grody-kasztele (castellum-zamek) i stąd nazwa urzedu. Można spotkac również spolszczoną nazwę 'grododzierżca', która sie jednak nie przyjęła. Kasztelanowie byli przełożonymi warownych grodówi zamków oraz ich dowódcami wojskowymi. Stamtąd zarządzali tez okolicznym terenemzwanym kasztelanią. Do XIV w. były najmniejszymi jednostkami administracyjnymi i wojskowymi w państwie.Kasztelanowie czuwali nad ich bezpieczeństwemorganizując w razie potrzeby obronę, ścigali przestępcówi sprawowali sądy w imieniu panującego.


Kasztelania w Gieczu (fragment mapy z XII-XIV w.)

Na początku XIV w. kasztelanowie utracili praktycznie niemal całkowite znaczenie i włądzę na rzecz nowo wprowadzonych starostów grodowych. W zakresie ich juryzdykcji pozostała ludnośc królewszczyzn, w których utrzymano prawo polskie oraz znacznie okrojone sądownictwo. Mieli także dochodzic zabójstw, gdy sprawca pozostał nie wykryty. W 1454 r. utracili i tę władzę, a główną instancją stały się sądy ziemskie.

Urzędu jednak nie zlikwidowano, przeciwnie, kasztelanów przybywało w miare zwiększania się ilosci miast 'grodowych' - takich, w których instalowano starościańskie sądy grodzkie. Z tą różnicą, że nie przydzielano im nowych terytoriów państwa. Na Rusi kasztelanów nie było w ogóle. Na Litwie (w 1413 r.) wprowadzono dwóch: wileńskiego i trockiego. W innych województwach litewskich powołano ich dopiero w 1566 r., ale tylko po jednym, w głównym grodzie i to bez zadnych uprawnień.

Chociaz urząd był zupełnym przeżytkiem, kasztelanowie jako dawni członkowie rady królewskiej weszli do senatu. Nastąpił też ich podział, w zależności od miasta w którym rezydowali lub którego tytuł nosili, na większych - prowincjonalnych i nmiejszych - powiatowych, a popularnie zwanych krzesełokwymi i drążkowymi. Pierwsi zasiadali bowiem wyżej na krzesłach, drudzy na szarym końcu, na prostych ławach. Podział ten zniesiono w 1775 r., likwidując w ten sposób nierównośc wsród kasztelanów.

Od XV w. kasztelan stał sie jakby zastepcą wojewody, jego namiestnikiem, z bardzo niewielkimi kompetencjami. W razie jego nieobecności zwoływał sejmiki i przewodniczył na nich, a w czasie wojny doprowadzał do wojewody pospolite ruszenie swej ziemi lub powiatu.Podobnie było na Litwie, przy czym tutaj pospolite ruszenie kasztelan doprowadzał do wojewody tylko z terenu głównegopowiatu województwa. W pozostałych powiatach obowiązek ten należał do marszałków powiatowych, urzędników ziemskich nie znanych w Koronie.

Ograniczenia incompatibilitates obejmowały i kasztelanów. Nie wolno było łaczyc tego urzędu ze stanowiskiem marszałka wielkiego, kanclerza i podskarbiego. Kasztelan nie mógł byc także starostą grodowyma ani burgrabią na swoim terenie. Mógł natomiast, podobnie jak wojewoda, zostac hetmanem.



Ostatni kasztelan chełmiński Wojciech Poletyłło

I na sam koniec senatorskich urzędów ziemskich, trzech tzw. kasztelanów konarskich (koniuszych): konarski sieradzki, łęczycki i inowłocławski.

Co do kasztelanów konarskich, to jest przykład niekompetencji ówczesnych urzędników. Dawnymi czasy (do XIV wieku) "konarski" był nazwą urzędu koniuszego. Później tej nazwy zapomniano, zachowała się tylko w tych trzech ziemiach (Kujawy, łęczyckie, sieradzkie). Ale nawet tam nikt nie pamiętał, że chodzi o koniuszych. Jakimś trafem uznano, że "konarski" to kasztelan z miejscowości o nazwie Konary. Gdy powstawał senat i włączano doń wszystkich senatorów mniejszych, owi trzej konarscy załapali się właśnie jako kasztelanowie.W ten sposób drogą omyłki nigdy nie sprostowanej, w Senacie Rzeczypospolitej obok najwyższych urzędników państwa i magnatów zasiadło trzech koniuszych z tytułu praktycznie nie istniejącego urzędu.



Ostatnią grupą wchodzącą w skład senatu byli 'ministrowie' - urzędnicy administracji centralnej. to oni właściwie kierowali państewmi zabespieczali jego spokojny byt.
Było ich pieciu: marszałóek wielki koronny, marszałek nadworny, kanclerz, podkonclerzy i podskarbi koronny. W połowie XVI w. dołączyło do tej grupy dwóch hetmanów - wielki i polny. Nie zasiadali oni w senacie, którego skład już był ustalony. W sumie 'ministrów' było siedmiu, w 1569 r. liczba ta została podwojona w skutek powołania identycznych urzędów na Litwie.

Uzyskanie godności marszałka umożliwiało wprowadzenie lasek marszałkowskich do panopliów wokół herbu.

Marszałek wielki

Kilka słów o historii urzędu.

W źródłach pisanych pojawił się po raz pierwszy w 1271 r. Był wtedy prostym urzędnikiem dworskim zarządzającym dworem książęcym i jego sprawmi. Do większego znaczenia doszedł za panowania Kazimierza Wielkiego. W 1358 r. wymieniany jako nadworny, szybko stał się najwyższym urzędnikiem w otoczeniu króla. Na przełomie XIV i XV w. wychodzi poza funkcje dworskie i przejmuje zadania państwowe. Przybiera tytuł 'koronny', który oficjalnie zostaje zatwierdzony w 1409 r.

W związku z rozrostem obowiązków marszałka, w tymże roku 1409 utwożono nowy urząd marszałka nadwornego (mareschalcus curiae), jako pomocnika i zastępcę koronnego. Mógł on działac samodzielnie tylko w nieobecności swego zwierzchnika. Za to w jego ręku pozostała kontrola nad działalnością dworu królweskiego. Godnośc marszałka wielkiego koronnego i marszałka nadwornego mogła piastowac ta sama osoba.


Marszałek wielki koronny Łukasz Opaliński z laską

Marszałek zatem łączył w swojej osobie dwie funkcje dworskie i ministerialne. Tam gdzie się znajdował król, musiał byc i marszałek. Od funkcji dworskich został uwolniony dopiero w 1766 r.

Na Litwie urząd marszałka wielkiego najprawdopodobniej powołał Władysław Jagiełło. Formalnie równorzędny koronnemu, jednak w hierarchii ustępował przed nim.

Układ w Hadziaczu z 1658 r. stworzył na rusi trzecie państwo składowe Rzeczypospolitej, a co za tym idzie powołano i marszałka ruskiego, wprowadzając go jednocześnie do senatu. Urząd nie utrzymał się, gdyż mimo zawartego układu unia nie doszła do skutku.

Co w gesti urzędu było, czyli prawa i obowiązki.

Obowiązki marszałka zostały określone w statutach wydanych przez króla Aleksandra w 1504 r. Z biegiem lat zachodziły pewne zmiany, sporo dodatkowych funkcji doszło za ponowania królów elekcyjnych, ale podstawowe przetrwały do końca istnienia Rzeczypospolitej.

Po pierwsze: bezpieczeństwo.

Najważnieszym obowiązkiem marszałka była troska o bezpieczeństwo króla i jego otoczenia oraz porządek i spokój publiczny w miejscu przebywania monarchy. Miał w tej mierze szerokie kompetencje, uprwnienia i jurysdykcję wykonywaną przez własny sąd zwany marszałkowskim. Sąd był doraźny, a od orzeczonych kar nie było apelacji. Rozpatrywał on wszelkie wykroczenia przeciw porządkowi publicznemu w obecności króla i na milę w okół oraz przestępstwa kryminalne. Sądy marszałkowskie były znane ze swej skuteczności i działania, marszałek zaś umiał wymusic posłuch i dyscyplinę wśród zwburzonych panów braci. Szybie działanie zapewniały dwei chorągwie piechoty ( po jednej w Koronie i na Litwie) oraz milicja marszałkowska, w czasach saskich liczyła 150 ludzi. Umundurowani i uzbrojeni na wzór węgierski zwano ich również Węgrami marszałkowskimi. W 1775 r. dodano jeszcze dwie chorągwie jazdy do dyspozycji marszałka.

W miejscu przebywania króla był jakby gospodarzem. Dbał o czystośc ulic, jakości bruków i przestrzeganie przepisów pożarowych. To wlaśnie dzięki Franciszkowi Bielińskiemu Warszawa stała się miastem nowoczesnym; zawsze o tym będzie przypomiac ul. Marszałkowska nazwana na jego cześc. Przejmował również częśc obowiązków wojewody ustnawiał i kontrolował ceny, nadzorował też wagi i miary.

Marszałek pośredniczył w kontaktach między monarchą a społeczeństwem. Przyjmował proźby o audiencje u króla, również poselstw zagranicznych.To jemu składano pierwszą wizyte zanim przyjął je panujący. Czuwał nad obcymi posłami, wyznaczał kwatery dbał o bezpieczeństwo i codzienne potrzeby. Na oficjalnych uroczystościach i wystąpieniach króla, jego miejsce było bezpośrednio przy nim. Przy wszelkich uroczystych wjazdach jago karoca jechała tuż przed królewską, tego miejsca nie mógł zając nikt inny nawet królowa i rodzina królewska.I ch miejsce znajdowało się zaraz za królem.

Był także organizatorem i mistrzem ceremoni państwowych i dworskich: uroczystych wjazdów, koronacji i pogrzebów królewskich.To on kierował wszystkim.

(Marszałkowie) poważnie stąpając rządu przestrzegają
i wielowładnym okiem wszędy poglądają.
Jednym na stronę każą, drugim następowac
Chcąc wszelki swym dozorem porządek zachowac.
Wiersz z 1606 r. Hieronim Morsztyn

Po drugie: obowiązki dworskie.

Był przełożonym dworu królewskiego i dworzan. On ich dobierał i prowadził wykazy, określał dla nich pensję. Sprawował nad nimi jak i wszystkimi świeckimi urzędnikami jurysdykcję sądową. Utrzymał tą władzę i po roku 1766, gdy zwolniono go z obowiązków rządcy dworu. Pod jego rozkazami znajdowała się od roku 1632 gwardi królewska.

Marszałek prowadził inwentarze ruchomości dworu i ustalał ceny towarów kupowanych na jego użytek, pobierając od nich pewien procent dla siebie. W czasie wojny, gdy znajdowł się razem z królem w obozie wojennym, wspólnie z hetmanem, ustalał ceny zakupowanej dla dworu i wojska żywności.

Po trzecie: obowiązki związane z godnością senatorską.

Było ich bardzo wiele. W izbie poselskiej zajmował drugie miejsce z urzędu zaraz po prymasie. Zwoływał na polecenie króla lub prymasa posiedzenia senatu i czuwał nad porządkiem obrad, którym przewodniczył. Podawał do publicznej wiadomości orzeczenia senatu oraz wyroki królewskie w sprawach o infamię i kryminalnych, w których orzekano najwyższy wymiar kary. Jego obowiązkiem było również w czasie trwającego sejmu troska o potrzeby posłów i senatorów, w szczególności ich zakwaterowanie.

Podczas trwania sejmu cała władza policyjna znajdowała się w jego ręku. Wydawane wówczas przepisy porządkowe zwano artykułami marszałkowskimi. Od 1678 r. nabrały charakteru konstytucji, zostały bowiem umieszczone między nimi.

Władza marszałkowska nie ustawała w czasie bezkrólewia. To on organizował nowa elekcję i dbał by panował na niej porządek i spokój. Był to najcięższy z obowiązków zważywszy jak burzliwie przbiegały elekcje. Również wówczas opiekawał się zagranicznymi posłami, trzymał ich w ryzach i miał baczenie, by nie mieszali sie do wyboru nowego władcy, co wymagało wiele taktu, orientacji politycznej i umiejętności dyplomatycznych. Ogłaszał za prymasem wybór nowego króla, przystępując od razu do pełnienia swoich obowiązków. Z tą róznicą, że niesioną przed elektoem laskę trzymał opuszczoną na dół; podnosił ją dopiero po koronacji, gdy zabrzmiał pierwszy okrzyk:'niech żyje król'.

Laska był oznaką jego godności, ona także zdobiła herb marszałka. Po nominacji przez króla otrzymywał ją z rąk poprzednika lub kanclerza. Było to prawo wzajemności: marszałek ogłaszał z urzędu nominacje nowych kanclerzy, zastępował ich w razie nieobecnosci.


Laska marszałkowska z czasów Jana II Sobieskiego

Tradycyjnie, choc nie zawsze marszałkiem wielkim zostawał nadworny. W razie nieobecności marszałka wielkiego koronnego obowiązki przejmował marszałek wielki litewski,w dalszej kolejności marszałek nadworny koronny i nadworny litewski .Następnie funkcję marszałka mógł przejąc podskarbi lub świecki kanclerz, a w dalszej kolejności sekretarz wileki.

W 1640 r. W czasie nieobecności wszystkich ministrów wynikł spór pomiędzy sekretarzem a podkomorzym, który z nich ma nieśc laskę przed królem. Sekretarz (Mikołaj Wojciech Gniewosz) uląkł sie wpływowego faworyta królewskiego, podkomorzego Adama Kazanowskiego i ustąpił, obowiązki marszałka zatem przejął niesłychonym 'przypadkiem' podkanclerzy.

Marszałkowie wielcy koronni:

Pełka Kościelec • Jan Kolczek z Zakrzowa • Przedbor z Brzezia • Jan z Tarnowa • Przedbor z Brzezia • Mikołaj Bogoria • Dymitr z Goraja • Zbigniew z Brzezia • Wawrzyniec Zaremba z Kalinowy • Jan Oleśnicki • Mikołaj Lanckoroński z Brzezia • Jan Rytwiański • Rafał Jarosławski • Piotr Kmita z Wiśnicza • Stanisław Chodecki z Chodcza • Piotr Kmita Sobieński • Jan Mielecki • Jan Firlej • Andrzej Opaliński • Stanisław Przyjemski • Mikołaj Zebrzydowski • Zygmunt Myszkowski • Mikołaj Wolski • Łukasz Opaliński • Jerzy Sebastian Lubomirski • Jan Sobieski • Stanisław Herakliusz Lubomirski • Józef Karol Lubomirski • Kazimierz Ludwik Bieliński • Józef Wandalin Mniszech • Franciszek Bieliński • Stanisław Lubomirski • Michał Jerzy Wandalin Mniszech • Fryderyk Józef Moszyński

Kolejnośc zasiadania w izbie poselskiej:

kasztelan krakowski,wyższy od wojewodów. Kasztelan wileński i trocki zasiadali pomiędzy wojewodami. Za wojewodami siedziało trzydziestu jeden kasztelanów większych (krzesłowych): kasztelan poznański, kasztelan sandomierski (sandomirski), kasztelan kaliski, kasztelan wojnicki, kasztelan gnieźnieński, kasztelan sieradzki, kasztelan łęczycki, kasztelan żmudzki, kasztelan brzeski (kujawski, brzesko-kujawski), kasztelan kijowski, kasztelan inowrocławski, kasztelan lwowski, kasztelan wołyński, kasztelan kamieniecki (kamienicki-podolski), kasztelan smoleński, kasztelan lubelski, kasztelan połocki (połocki), kasztelan bełski (bełzki), kasztelan nowogrodzki, kasztelan płocki, kasztelan witebski, kasztelan czerski, kasztelan podlaski, kasztelan rawski, kasztelan brzeski (litewski, brzesko-litewski), kasztelan chełmiński, kasztelan mścisławski, kasztelan elbląski, kasztelan bracławski, kasztelan gdański i kasztelan miński.

Za nimi plasowali się kasztelanowie mniejsi nazywani też drążkowymi, gdyż zasiadali w izbie senatorskiej na szarym końcu i nie na krzesłach ale na wąskich ławach pod ścianą. Było ich czterdziestu dziewięciu. W kolejności byli to: k. inflancki; k. czernihowski; k. sandecki (sądecki); k. międzyrzecki; k. wiślicki; k. biecki; k. rogoziński; k. radomski; k. zawichostski (zawichojski); k. lendzki (lądzki); k. szremski (śremski); k. żarnowski; k. małogoski; k. wieluński; k. przemyski; k. halicki; k. sanocki; k. chełmski; k. dobrzyński; k. połaniecki; k. przementski (przemęcki); k. krzywiński; k. czchowski; k. nakielski; k. rozbirski (rospierski); k. biechowski; k. bydgoski; k. brzeziński; k. kruświcki (kruszwicki); k. oświęcimski; k. kamiński (kamieński); k. spicimirski (spicymierski); k. inowłodzki; k. kowalski; k. santocki; k. sochaczewski; k. warszawski; k. goślicki (gostyniński); k. wiski; k. raciązki (raciąski); k. sierpski; k. wyszogrodzki; k. rypiński; k. zakroczymski; k. ciechanowski; k. liwski, k. stoński (słoński); k. lubaczowski (lunaczowski). Później utworzono także urzędy k. wendeckiego (wendeńskiego), dorpackiego (derpskiego) i parnawskiego.


OPIS SEJMU W PRZEKAZIE NUNCJUSZA RUGGIERI Z ROKU 1565

Zjazd senatorów i posłów zwany sejmem [...] odbywa się następującym sposobem. Król rozpisuje listy do biskupów, wojewodów większych, kasztelanów, a nawet do tych mniejszych, którzy mądrością lub bogactwy przed innymi celują, uwiadamia ich o zwołaniu sejmu i skłaniających go do tego powodach, zapytuje o zdanie, czy sądzą to być z dobrem Rzplitej i gdzie ma być zwołany. Większa część przystaje na to wszystka co król postanowi, niektórzy czynią uwagi nad przedmiotami i miejscem zebrania sejmu, czasem różnią się z królem w zdaniu, lecz ci tylko którzy przez zasługi lub bogactwa nabyli wielkiego w kraju znaczenia. Co do miejsca, chociaż prawo przepisuje, aby sejm odbywał się w Piotrkowie, tam się jednak odbywa, gdzie królowi i innym zdaje się wygodniej.

Po wybraniu czasu i miejsca, król uwiadamia przez starostów szlachtę każdego powiatu o czasie, miejscu i materiach przyszłego sejmu, każąc jej wybrać deputowanych z zupełnym pełnomocnictwem stanowienia wraz z senatem w sprawach publicznych. Szlachta zbiera się wtedy po swych ziemiach i powiatach na zjazdy zwane partykularne, na których posłów wybiera. Ci dawniej mieli władzę ograniczoną, której przekroczyć nie mogli i taką mają dotąd w niektórych powiatach, lecz król chcąc otrzymać za ich pośrednictwem co żąda, każe im teraz przybywać z zupełną władzą.

Po wybraniu posłów następują trzy inne zjazdy zwane generalne, jeden w Wielkiej Polsce, drugi w Małej Polsce, trzeci na Rusi, albowiem Polska, nie licząc Litwy i Prus, dzieli się na te trzy prowincje. Na tych zjazdach posłowie, biskupi, wojewodowie i kasztelani każdej prowincji radzą o tym wszystkim co ma być roztrząsane na sejmie, wolno tam każdemu zdanie swe otworzyć i powiedzieć, co sądzi być z pożytkiem królestwa, lub swej prowincji. Niektórzy senatorowie mający miłość i szacunek w narodzie łatwo tam sobie jednają umysł posłów i innej szlachty, aby w razie powstałych w sejmie rozterków mieli gotowych stronników. Poczem król pierwszy przybywa na miejsce sejmu, niedługo po nim senatorowie, których gdy się większa liczba zgromadzi, król nie czekając przybycia wszystkich otwiera sejm tym sposobem.

Arcybiskup gnieźnieński lub który z biskupów mówi mszę do Ducha Świętego, aby Bóg zlał światło mądrości na króla i panów rad. Nazajutrz, gdy się senat zgromadzi, król każe wprowadzić posłów, którzy podług zwyczaju są przypuszczeni do ucałowania ręki królewskiej, poczem jeden z nich ma mowę do króla, w której go prosi, aby pilnie sprawował królestwo. Dnia następującego w połączonych izbach kanclerz lub podkanclerz w długiej mowie od tronu wylicza wszystko, co ma być oddane pod rozwagę sejmujących i na tym kończy się otwarcie sejmu. Czwartego dnia, gdy się wszyscy zgromadzą, podkanclerz zapytuje każdego senatora o zdanie. Naprzód mówi arcybiskup gnieźnieński, po nim lwowski, dalej biskup krakowski i tak następnie każdy z kolei podług starszeństwa. Król, wyrozumiawszy myśl senatorów, podaje od siebie nazajutrz każdy przedmiot do dalszego roztrząśnienia, o czym wszystkim naradza się senat czasem w przytomności posłów, czasem w ich nieobecności. Król zapytuje wtenczas o zdanie posłów, którzy wprzód już naradziwszy się o wszystkim w swej izbie, odpowiadają w krótkości przez swego marszałka, nie mogą bowiem każdy w szczególności zdań swych objawiać w senacie, wolno im jednak słuchać co mówią senatorowie, równie jak synom senatorskim, którzy nawet po śmierci ojców mogą wejść do senatu, ale im usiąść nie wolno; muszą także stać w senacie dwaj referendarze, jeden duchowny, drugi świecki, i wszyscy sekretarze królewscy [...].

Król zważywszy zdanie wszystkich, lubo ma głos stanowczy, przychyla się najczęściej do zdania większości z odmianami, które uzna za stosowne. Król dawniej stanowił o wszystkiem za zgodą senatu, posłowie ziemscy nie byli w innym celu wzywani na sejm, tylko aby imieniem szlachty zezwolili na podatek, do żadnej zaś innej rady przypuszczani nie byli. Lecz odkąd herezja rozwolniła węzły posłuszeństwa szlachty, posłowie nabrali takiej śmiałości, przywłaszczyli sobie taką władzę, że na kształt rzymskich trybunów nie dopuszczają przejść żadnemu prawu, na które by się wprzód nie zgodzili, grożąc, że prawu zapadłemu bez ich zezwolenia szlachta posłuszną nie będzie, dlatego król i senat chcąc co postanowić starają się zjednać wprzód na to przyzwolenie posłów, którzy dawniej żadnego prawie nie mieli znaczenia. Do króla należy zwoływanie sejmów, lecz gdyby w ważnych potrzebach krajowych złożyć go nie chciał, arcybiskup gnieźnieński po bezskutecznym upomnieniu króla, sam ma prawo sejm zwołać. Na sejmach mówiono dawniej po łacinie, od niejakiego czasu mówią po polsku


Od roku 1569 organizacja senatu i izby poselskiej pozostały niemal niezmienionemi aż do r. 1764. Senatorów 136 zasiadało w oznaczonym uchwałą sejmu lubelskiego 1569 r. hierarchicznym porządku i w tejże kolei składali swe vota, a mianowicie:

l arcybiskup gnieźnieński; 2 arcybiskup lwowski; 3 biskup krakowski; 4 biskup wileński; 5 biskup kujawski; 6 b. poznański; 7 b. płocki, 8 b. warmiński; 9 b. łucki; 10 b. przemyski; 11 b. żmujdzki; 12 b. chełmiński; 13 b. chełmski; 14 b. kijowski; 15 b. kamieniecki; 16 b. inflancki; 17 b. smoleński. 18 kasztelan krakowski. 19 wojewoda krakowski; 20 woj. poznański; 21 w. wileński; 22 w. sandomierski; 23 kasztelan wileński; 24 wojewoda kaliski; 25 wojew. trocki; 26 woj. sieradzki, 27 kasztelan trocki; 28 woj. łęczycki; 29 starosta źmujdzki; 30 wojewoda brzesko-kujawski; 31 woj. kijowski; 32 woj. inowrocławski; 33 w. ruski; 34 w. wołyński; 35 w. podolski; 36 w. smoleński; 37 w. lubelski; 38 w. połocki; 39 w. bełzki; 40 w. nowogrodzki; 41 w. połocki; 42 w. witebski; 43 w. mazowiecki; 44 w. podlaski; 45 w. rawski; 46 w. brzesko-litewski; 47 w. chełmiński; 48 w. mścisławski; 49 w. malborski; 50 w. bracławski; 51 w. pomorski; 52 w. miński; 53 w. inflancki; 54 w. czernihowski; 55 kasztelan poznański; 56 kasztelan sandomirski; 57 k. kaliski; 58 k. wojnicki; 59 k. gnieźnieński; 60 k. sieradzki; 61 k. łęczycki; 62 k. żmujdzki; 63 k. brzesko-kujawski; 64 k. kijowski; 65 k. inowrocławski; 66 k. lwowski; 67 k. wołyński; 68 k. kamieniecki; 69 k. smoleński; 70 k. lubelski; 71 k. połocki; 72 k. bełzki; 73 k. nowogrodzki; 74 k. płocki; 75 k. witebski; 76 k. czerski; 77 k. podlaski; 78 k. rawski; 79 k. brzesko-litewski; 80 k. chełmiński; 81 k. mścisławski; 82 k. elbląski; 83 k. bracławski; 84 k. gdański; 85 k. miński; 86 k. inflancki; 87 k. czernihowski; 88 k. sandecki; 89 k. międzyrzecki; 90 k. wiślicki; 91 k. biecki; 92 k. rogoziński; 93 k. radomski; 94 k. zawichostski; 95 lendzki; 96 k. szremski; 97 k. żarnowski; 98 k. małogoski; 99 k. wieluński; 100 k. przemyski; 101 k. halicki; 102 k. sanocki; 103 k. chełmski; 104 k. dobrzyński; 105 k. połaniecki; 106 k. przementski; 107 k. krzywiński; 108 k. czchowski; 109 k. nakielski; 110 k. rozbirski; 111 k. biechowski; 112 k. bydgoski; 113 k. brzeziński; 114 k. kruświcki; 115 k. oświęcimski; 116 k. kamiński; 117 k. spicimirski; 118 k. inowłodzki; 119 k. kowalski; 120 k. santocki; 121 k. sochaczewski; 122 k. warszawski; 123 k. goślicki; 124 k. wiski; 125 k. raciązki; 126 k. sierpski; 127 k. wyszogrodzki; 128 k. rypiński; 129 k. zakroczymski; 130 k. ciechanowski; 131 k. liwski, 132 k. stoński; 133 k. lubaczowski; 134 k. Konar sieradzkich; 135 k. Konar łęczyckich; 136 k. Konar kujawskich.

W Izbie zaś poselskiej zasiadano i głosowano w następującym porządku województw, ziem i powiatów (pierwszy numer jest kolejny, drugi oznacza ilość posłów):

l Kraków 6; 2 Poznań 6; 3 Zator-Oświęcim 2; 4 Wilno 2; 5 Oszmiana 2; 6 Lida 2; 7 Wiłkomierz 2; 8 Brasław 2; 9 Sandomierz 7; 10 Kalisz 6; 11 Troki 2; 12 Grodno 2; 13 Kowno 2; 14 Upita 2; 15 Sieradz 4; 16 Wieluń 2; 17 Łęczyca 4; 18 Żmujdź 2; 19 Brześć kujawski 2; 20 Dobrzyń 2; 21 Kijów 6; 22 Inowrocław 2; 23 Lwów 2; 24 Przemyśl 2; 25 Sanok 2; 26 Halicz 6; 27 Chełm 2; 28 Wołyń 6; 29 Podole 6; 30 Smoleńsk 2; 31 Starodub 2; 32 Lublin 3; 33 Połock 2; 34 Bełz 4; 35 Nowogródek 2; 36 Słonim 2; 37 Wołkowysk 2; 38 Płock 2; 39 Witebsk 2; 40 Orsza 2; 41 Czersk 2; 42 Warszawa 2; 43 Wizna 2; 44 Wyszogród 2; 45 Zakroczym 2; 46 Ciechanów 2; 47 Łomża 2; 48 Rożan 2; 49 Liw 2; 50 Nur 2; 51 Drohiczyn 2; 52 Bielsk 2; 53 Mielnik 2; 54 Rawa 2; 55 Sochaczew 2, 56 Gostynin 2; 57 Brześć litewski 2; 58 Pińsk 2; 59 Chełmno 2; 60 Mścisław 2; 6l Malborg 2; 62 Bracław 6; 63 Gdańsk 2; 64 Mińsk 2; 65 Mozyr 2; 66 Rzeczyca 2; 67 Inflanty 6; 68 Czernihów 4.